فصل نهم: بهداشت و درمان
یک از اصول اخلاق که در سراسر زندگی امامان(ع) به طور آشکار و عمیق دیده میشود، رعایت نظافت و بهداشت، پیشگیری و درمان و طب برای حفظ صحت و سلامتی است. با این که در عصر امامان(ع)، اطلاعات پزشکی و بهداشتی محدود بود، ولی آنان در سطح بالا، به بهداشت و درمان اهمیّت فراوان میدادند و پیروان خود را به رعایت آن توصیه مینمودند.
متأسفانه بر اثر فاصله گرفتن از سیرهی امامان(ع) و فرو رفتن در زندگی ماشینی، امراض مختلف بین ما پیدا شده، آرامش کم گشته و خستگی و کسالت و بیحوصلگی، جای شادابی و طراوت را گرفته است.
اگر سیرهی امامان(ع) در بهداشت و درمان مورد توجّه قرار گیرد، موجب سلامتی و شادابی شده و کمک شایانی در بیمارزدایی خواهد کرد.
بحث را در چهار بخش زیر بررسی میکنیم:
الف) اهمیّت طب و درمان در اسلام و زندگی امامان(ع)؛
ب) بهداشت و پیشگیری در زندگی امامان(ع)؛
ج) نمونههایی از دستورهای طبیِ امامان(ع)؛
د) شیوهی امامان(ع) در بهداشت و درمان.
الف) اهمیّت طب و درمان در اسلام و زندگی امامان(ع)
در اسلام، به رعایت اصول حفظ صحت و سلامتی و عوامل پیشگیری و درمان، اهمیّت بسیار داده شده است. دلائلی که بیانگر حرمت ضرررسانی به بدن است، حاکی است باید برای دفع ضرر و پیشگیری و درمان بیماریها که برای بدن زیانبخش هستند، اقدام جدی کرد. بر همین اساس، علم طب که برای پیشگیری و درمان بیماریها وضع شده، در اسلام به عنوان یک علم مهم در کنار علم دین، مورد توجه قرار گرفته است. رسول خدا(ص) در میان علوم مختلف، از این دو علم یاد کرد و فرمود:
العِلمُ عِلمانٌ عِلمُ الأدیانِ وَ عِلمُ الأبدانِ؛[1]
علم دو دسته است: علم دین و علم بدنها.
در سخن دیگر می فرماید:
تَداوُوا فَإنَّ الَّذِی أنزَلَ الدّاءَ أنزَلَ الدَّواء؛[2]
بیماری خود را مداوا و درمان کنید؛ زیرا خداوندی که درد و بیماری داده، درمان نیز داده است:
نیز فرمود:
ما أنزَلَ اللهُ مِن داءِ إلّا أنزَلَ لَهُ شِفاءً؛[3]
خداوند درد و بیماری عارض نکرده، مگر این که برای آن شفا قرار داده است.
امام صادق(ع) فرمود:
یکی از پیامبران بیمار شد و گفت: مداوا نمیکنم تا همان خدایی که مرا بیمار کرد، مرا درمان کند. خداوند به او وحی کرد:
تو را شفا ندهم، مگر این که به معالجه و مداوا بپردازی.[4]
جمعی در محضر رسول خدا(ص) بودند. در مورد مداوا و معالجهی بیماری سخن به میان آمد. آنان به رسول خدا(ص) عرض کردند: اگر بیمار شدیم، مداوا نکنیم؟
پیامبر(ص) فرمود:
تَداوُوا فَإنَّ اللهَ لَمْ یَضَع داءً إلّا وَضَعَ لَهُ شَفاءٌ وَ دَواءً إلّا داءً واحِداً؛[5]
مداوا کنید؛ چرا که خداوند برای هر درد و بیماری، درمان و شفا و دوا قرار داده است، مگر یک درد و بیماری که شفا ندارد: پیری.
امام صادق(ع) فرمود:
جامعهی سالم دارای سه رکن و پایه است: رهبر خوب، دانشمند خوب و طبیب آگاه. [6]
محمّد بن مسلم میگوید:
از امام باقر(ع) در مورد مداوای بیمار توسط طبیب یهودی یا نصرانی سؤال شد. حضرت فرمود:
لا بَأسَ بِذلِکَ إنَّما الشَّفاءُ بِیَدِ اللهِ؛[7]
اشکالی ندارد. شفا در دست خدا است.
***
در زندگی امامان(ع) سه موضوع دربارهی بهداشت و طب و درمان، از کارهای مداوم و معمول آنان بوده است:
نخست؛ نظافت و بهداشت را کاملاً مراعات میکردند و به پیشگیری از بیماری، اهمیّت و توجه بسیار داشتند.
دوم؛ هنگام بیماری به پزشک مراجعه میکردند و به بیماران دستور میدادند به طبیب مراجعه کنند؛ گرچه مسیحی یا یهودی و یا مجوسی باشد.[8]
سوم؛ خودشان با آن که طبیب روح بودند و بیماریهای اخلاقی و معنوی مردم را با مرهمهای معنوی و دستورالعمل معالجه و درمان میکردند، به مداوای بیماری جسمی نیز میپرداختند و دستورها یا برای درمان میدادند. دستورهای طبی امامان توسط سیزده نفر که در عصر آنان میزیستند، جمعآوری شد و بعد توسط شش نفر، ثبت و تنظیم گردید.[9]
چند کتاب طبی را که در آنها دستورهای پیامبر(ص) و امامان(ع) گردآوری شده است، نام میبریم:
1. طبالنبی، حافظ ابونعیم اصفهانی.
2. طبالنبی، ابی وزیر بن احمد ابهری.
3. طبالنبی، شیخ ابیالعبّاس المستغفری.
4. طبالائمه، محمد قاسم بن غلامعلی الطبیب.
5 . طبالائمه، سیّد عبدالله شُبَّر.
6. طب اهلالبیت، سیّد ابیمحمد زید بن علی.
7. طبالامام صادق، میرزا محمد بن میرزا صادق.
8. طبالرضا، شیخ محمد بن حسن.[10]
یکی از کتابهای طبی که حضرت رضا(ع) به درخواست مأمون نوشت، الرَّسالۀُ الذَّهَبیّه است. این کتاب به این نام مرسوم شد، چون به دستور مأمون آن را با آب طلا تدوین کردند.
این رساله در قسمت آخر جلد 62 بحارالانوار ذکر شده است.
از مجموع مطالب نتیجه میگیریم امامان شیعه به طب و درمان، توجه عمیق داشتند و اهمیّت به آن میدادند.
ب) بهداشت و پیشگیری
بخش عظیمی از صحت و سلامتی بستگی به رعایت بهداشت و پیشگیری دارد و رعایت نظافت و پاکیزگی، مهمترین نقش را ایفا میکند.
اسلام به نظافت و پاکیزگی که اساس بهداشت را تشکیل میدهد، سفارش بسیار نموده و آن را جزء ایمان و از شرایط هر مسلمان قرار داده است.[11]
در قرآن،یکی از اهداف پیامبر اسلام(ص) چنین بیان شده است:
وَ يحِلُّ لَهُمُ الطَيِّبَاتِ وَ يُحَرَّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ؛[12]
پاکیزهها را برایشان حلال میکند و پاکیها را حرام مینماید.
رعایت نظافت و پاکیزگی ظاهری و باطنی که بهداشت جسمی و روحی است، یکی از اهداف بعثت پیامبر(ص) بوده است.
رسول اکرم(ص) فرمود:
تَنَظَّفُوا بِکُلِّ مَا استَطَعتُم فَإنَّ اللهَ تَعالی بَنَی الإسلامَ عَلَی النِّظافَۀِ؛[13]
به وسیلهی هر پاککنندهای که توان به دست آوردنش را دارید، خود را پاک سازید؛ چرا که خداوند متعال اسلام را بر اساس نظافت و پاکیزگی بنا نمود.
امیر مؤمنان(ع) فرمود:
تَنَظَّفُوا بالماءِ مِنَ الرّیحِ المُنتنِ الَّذِی یُتَاذَّی، وَ تَعَهَّدُوا أنفُسَکُم فَإنَّ اللهَ یَبغُضُ مِن عِبادِهِ القاذُورَۀَ الَّذی یَتَأنَّفَ بِهِ مَن جَلَسِ إلَیهِ؛[14]
به وسیلهی آب، خود را از بوی بد آزاردهنده پاک سازید و خود را همواره پاکیزه نگه دارید؛ چرا که خداوند در میان بندگانش، بندهی کثیف را که اگر کسی نزد او بنشیند، بینی خود را به علّت بوی بد او میگیرد، دشمن میدارد.
***
در گفتار پیامبر(ص) و امامان(ع) از اموری که موجب تولید میکربها میشود، به عنوان محل و مرکز شیطان یاد شده، سفارش شده است از آن امور پرهیز شود. قطعاً پرهیز از آن امور، بهداشت فردی و عمومی را تأمین خواهد کرد.
امیر مؤمنان(ع) فرمود:
لاتُؤوُوا التُّرابَ خَلفَ البابِ، فَإنَّهُ مَأوَی الشَّیاطِینِ؛[15]
خاک (خاکروبه) را پشت در خانه جا ندهید، زیرا پناهگاه شیطانها خواهد شد.
رسول خدا(ص) فرمود:
لاتُؤوُوا مِندِیلَ اللَّحمِ فِی البَیتَ فَإنَّهُ مَریضُ الشَّیطانِ؛[16]
حوله (دستمال) گوشت را در خانه جا ندهید، چرا که محل پرورش شیطان است.
نیز فرمود:
لاتُبِیتُوا القُمامَۀَ فِی بُیُوتِکُم و أخرَجُوها نَهاراً؛ فَإنَّها مَقعَدُ الشَّیطانِ؛[17]
زباله و آشغال را در خانهی خود، شب تا صبح نگه ندارید، در روز بیرون ببرید، زیرا زباله مرکز نشست شیطان است.
نیز فرمود:
بَیتُ الشَّیاطِینِ مِن بُیُوتِکُم بَیتُ العَنکَبُوتِ؛[18]
خانهی عنکبوت در خانههای شما، خانهی شیطانها است.
همچنین فرمود:
لا یُطَوَلَنَّ أحَدُکَم شارِبَهُ، وَلا عانَتَهُ، وَ لا شَعرَ إبطِهِ، فَإنَّ الشَّیطانَ یَتَّخِذُها مَخابیَ یَستَتِرُ؛[19]
موی سبیل و زیر شکم و زیر بغل خود را بلند نکنید، زیرا شیطان محل آنها را مخفیگاه خود قرار داده است و در آنجا پنهان میشود.
امام باقر(ص) فرمود:
إنَّما قُصَّتِ الأظفارُ لأنَّها مَقِیلُ الشَّیطانِ؛[20]
ناخنها که گرفته میشود، به سبب آن است که خوابگاه شیطان است.
اینگونه روایات، بیانگر آن است که انسان باید از هرگونه عواملی که موجب ناپاکی و انباشته شدن چرک و پرورش میکربها و موجودات زیانبخش میشود، دوری کند و باید کاملاً بهداشت را مراعات کند و هرگونه امور بیماریزا را از خود دور سازد.
استفاده از آب پاکیزه و وسایل پاک
امامان(ع) برای رعایت بهداشت و پیشگیری از بیماریها، سعی فراوان داشتند از آب پاکیزه و تمیز استفاده کنند و از آب آلوده و وسائلی که به بهداشتی بودن آن اطمینان ندارند، استفاده نکنند.
حضرت رضا(ع) فرمود:
مَنْ أَخَذَ مِنَ الْحَمامِ خَزَقَۀً فَحَکَّ بِها جَسَدَهُ، فَأصابَهُ الْبَرَصُ فَلا یَلُؤمَنَّ إلّا نَفْسَهُ وَ مَنْ اغْتَسَلَ مِنَ الماءِ قَد اغتَسَلَ فِیهَ فَاصابَهُ الْجُذامُ فَلا یَلُؤمَنَّ إلّا نَفْسَهُ؛
کسی که قطعه سفالی را از حمام بردارد و بدن خود را با آن بمالد به بیماری بَرَص مبتلا گردد جز خودش را ملامت نکنند و کسی که با آبی که قبلاً در آن غسل شده [یا قبلاً کسی خود را در آن شستوشو داده مثل خزینه] خود را بشوید، به جذام مبتلا شود و جز خودش را سرزنش ننماید.
یکی از حاضران عرض کرد: مردم مدینه میگویند شفای چشم در این آب است!
امام فرمود:
کَذَبُوا یَغْتَسلُ فَیهِ الْجُنُبُ مِنَ الْحرامِ وَ الزّانِیُ وَ النّاصِبُ الَّذِی هُوَ شَرُّهُما وَ کُل خَلْقِ اللهِ ثُمَّ یَکُونُ فِیهِ شَفاءٌ مِنَ الْعَیْنِ...؛[21]
دروغ گفتند: آبی که در آن اشخاصی مانند جنب از حرام، زناکار و ناصبی (دشمن امامان) که بدتر از آنها است و افراد دیگر غسل (شستوشو) کنند، شفابخش چشم است؟! شفای چشم با تلاوت سورهی حمد، سورههای ناس و فلق و بخور دادن با عود هندی و صمغ مغربی و کندر حاصل می شود.
مسواک و فواید بهداشتی آن
یکی از دستورهای مهمی که در سخنان امامان وجود دارد، مسواک و خلال (پاک نمودن دندانها به وسیلهی چوب باریک) است که همین دستور یکی از عوامل مهم بهداشتی و پیشگیری از بیماری است. در این مورد صدها روایت نقل شده است. به ذکر چند روایت بسنده میشود:
رسول خدا(ص) فرمود:
مازالَ جِبْرَئِیلُ یُوصِیْنِیِ بِالسِّواکِ حَتَّی ظَنَنْتُ أنَّهُ سَیَجْعَلُهُ فَرِیضَۀً؛
همواره جبرئیل مرا به مسواک کردن توصیه میکرد، تا گمان کردم آن را به عنوان دستور واجب قرار میدهد.[22]
نیز فرمود:
تخلَّلُوا عَلَی أَثَرِ الطَّعامِ، وَ تَمَضْمَضُوا؛ فَإنَّهُما مُصِحَّۀُ النَّابِ وَ النَّواجِدِ؛
بعد از غذا، خِلال کنید و دهان را با آب بشویید؛ زیرا موجب سلامتی دندانهای نیش و آسیا میگردد.[23]
امام باقر(ع) فرمود:
لَوْ یَعْلَمُ النَّاسُ ما فِی السِّواکِ لاَباتُوه مَعَهُمْ فِی لِحافٍ؛
اگر مردم میدانستند مسواک کردن دارای چه فواید [مهم و بسیار] است، وسیله مسواک کردن را از رختخواب خود دور نمیکردند. [24]
امام صادق(ع) از پدرانش روایت کرد که پیامبر(ص) فرمود:
رَکْعَتانِ بِسِواکٍ أفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ رَکْعَةٌ بِغَیْرِ سِواکٍ؛
دو رکعت نماز بعد مسواک کردن بهتر از هفتاد رکعت بدون مسواک است.[25]
پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود:
بر تو باد به مسواک کردن، زیرا موجب پاکی دهان و خشنودی خدا و روشنی چشم میشود! بر تو باد به خلال دندانها، چرا که تو را محبوب فرشتگان میکند. فرشتگان از بوی دهان کسی که بعد از غذا خلال نمیکند، رنجیده میشوند. [26]
امام صادق(ع) فرمود:
مسواک کردن دوازده فایده دارد:
1. از سنّت است و موجب اجرای سنّت میگردد.
2. دهان را پاک میکند.
3. به چشم نور و روشنی میبخشد.
4. موجب خشنودی خدا میشود.
5. دندانها را سفید میکند.
6. حفرههای چرکین اطراف دندانها را از بین میبرد.
7. لثهها را محکم مینماید.
8. موجب اشتها میشود.
9. زرداب را از بین میبرد.
10. موجب افزایش حافظه میگردد.
11. موجب افزایش نیکیها میشود.
12. فرشتگان را شاد مینماید. [27]
عدّهای با دندانهای زرد و موی ژولیده به حضور پیامبر آمدند، حضرت فرمود:
مالِی أراکُمْ تُدْخَلُونَ عَلَیَّ قُلْحاً مُرْغاً، مالَکُمْ لاتَستاکُونَ؛[28]
چرا شما را چنین مینگرم که با دندانهای زرد و موهای کثیف و ژولیده نزد من آمدهاید! چرا مسواک نمیکنید؟
رعایت نظافت در امور دیگر
امامان(ع) در مورد نظافت و بهداشت، دارای یک فرهنگ جامع بودند؛ به طوری که هرگونه عواملی را که موجب نظافت و بهداشت میشد، شیوهی خود قرار داده، انجام آن را به پیروانشان دستور میدادند و از هرگونه عوامل خلاف بهداشت، پرهیز و نهی میکردند. مثلا به ناخن گرفتن، تمیز کردن موی سر و صورت، تراشیدن موهای اضافی سر و صورت، زدودن موی بدن، شستن دستها قبل و بعد از غذا دستور اکید داده، در امور بهداشتی پیشقدم بودند.
امام صادق(ع) فرمود:
انسان برای عمر طولانی آفریده شده است، اما با عدم رعایت بهداشت، عمر خود را کوتاه میکند.[29]
امامان از آب پاک و تمیز برای نظافت و بهداشت استفاده بسیار میکردند و خداوند را سپاس میگفتند که نعمت آب پاک را در اختیار بشر قرار داده است. امیرمؤمنان(ع)، هرگاه نگاهش به آب میافتاد، میفرمود:
الْحَمْدَلِلّهِ الَّذِی جَعَلَ الْماءَ طَهُوراً وَلِمْ یَجْعَلْهُ نَجِساً؛[30]
حمد و سپاس خدای را که آب پاک [و پاک کننده] قرار داد و آن را نجس و کثیف قرار نداد.
پینوشتها: [1]- بحارالانوار، ج 1، ص 220.
[2]- بحارالانوار ، ج 68، ص 62.
[3]- بحارالانوار ، ج 68، ص 66.
[4]- بحارالانوار ، ج 68، ص 66.
[5]- بحارالانوار ، ج 68، ص 76
[6]- بحارالانوار ، ج 78، ص 235.
[7]- بحارالانوار ، ج 62، ص 65.
[8]- بحارالانوار ، ج 62، ص 65.
[9]- مستدرک سفینۀ البحار، ج 6، ص 496
[10]- الذریعۀ الی تصانیف الشیعه، ج 15، ص 139.
[11]- پیامبر(ص) فرمود: «النِّظافَۀُ مِنَ الإیمانِ» بحارالانوار، ج 64، ص 291
[12]- اعراف (7) آیهی 157.
[13]- کنزالعمال، ج 2، ص 260.
[14]- بحارالانوار، ج 76، ص 84.
[15]- وسائلالشیعه، ج 3، ص 572
[16]- وسائلالشیعه، ج 3، ص 572
[17]- وسائلالشیعه، ج 3، ص 572
[18]- وسائلالشیعه، ج 3، ص 574
[19]- وسائلالشیعه، ج 3، ص 574
[20]- مکارمالاخلاق، ص 72
[21]- فروغ کافی، ج 6، ص 503.
[22]- فروغ کافی، ج 6، ص 126.
[23]- فروغ کافی ، ج 62، ص 291.
[24]- فروغ کافی ، ج 76، ص 130.
[25]- المحاسن برقی، ص 561.
[26]- تحفالعقول، ص 15.
[27]- بحارالأنوار، ج 76، ص 129.
[28]- المحاسن برقی، ص 561.
[29]- وسائلالشیعه، ج 1، ص 101.
[30]- وسائلالشیعه،ج 1، ص 101.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمّدتقی عبدوس ـ محمّد محمّدی اشتهاردی